در موضوع: اقتصاد و مدیریت معدنی
آلومینیم، واقعیات راهکار توسعه
خلاصه مطالب:
رشد و توسعه صنعت و استفاده روزافزون آلومینیم در صنایع مختلف، از مهمترین دلایلى هستند که رقابت کشورها برای تولید بیشتر این فلز و دستیابی به تکنولوژی تولید با هزینه کمتر را باعث شده اند.
رشد 1.9 درصدی تولید بوکسیت، رشد 2 درصدی تولید الومینا و رشد 2.2 درصدی تولید آلومینیم در دهه گذشته در جهان تاییدی بر مدعا است. ایران با 39 میلیون تن ذخیره، حدود 0.1 درصد کل ذخایر بوکسیت جهان را در اختیار دارد. رشد تولید بوکسیت در ایران در دهه گذشته 5/12 درصد بوده و در حال حاضر ایران3/0 درصد تولید جهانى بوکسیت را در اختیار دارد که بیش از سهم خود از ذخایر در بازار جهانى مشارکت مى کند و در رده هفدهم جهان از این نظر است. اما تولید آلومینا در ایران حدود 0.5 درصد از تولید آلومینا در جهان است و از این نظر ایران در رده بیست و دوم جهان قرار دارد. تولید آلومینیم در ایران حدود 0.6 درصد از تولید آلومینیم در جهان است و از این نظر ایران در رده بیست و نهم جهان قرار دارد. با توجه به سهم ایران در بازار صادرات و واردات آلومینیم جهان، به نظر مى رسد سیاست های صنعت آلومینیم به گونه ای است که تولید داخلى، مصرف کشور را در آینده تامین نماید.
حال سوال اساسى اینجاست ایا برنامه توسعه صنعت آلومینیم با توجه به سیاست توسعه صادرات تنظیم شده است؟ در این مقاله سعى شده ضمن تصویر صنعت بوکسیت و صنایع پایین دنشى در ایران و جهان به سوال مذکور پاسخ داده شود.
پیش گفتار:
روند صنعتى شدن کشور و رشد مصرف آلومینیم در صنایع مختلف سبب قرار گرفتن ایران در ردیف کشورهای وارد کننده آلومینا شده است. مجتمع تولید آلومینای جاجرم و کارخانه تولید آلومینیم المهدی بندرعباس جهت تامین بخشى از این نیاز در سال های اخیر شروع به فعالیت کرده است. از آنجا که ذخایر بوکسیت ایران از نظر کیفیت در حد مطلویی قرار ندارند به منظور تهیه آلومینای مورد نیاز کشور در سJ! های آینده باید به سایر منابع تولید آلومینا توجه خاص شود. آلومینیم در صنایع پایین دستى مصرف فراوانى دارد و رشد تولید آن کمک فراوانى به رشد تولید ناخالص داخلى و اشتغالزایی مى کند. لذا در صورت مطالعه جامع بازار و شناخت ظرفیت های سرمایه گذاری و توجیهات اقتصادی، مى توان نسبت به معرفى ظرفیت های تولید بالقوه اقدام نمود. در مقاله حاضر وضعیت صنعت آلومینیم ایران و جهان به صورت شفاف تصویر شده و علاوه بر پیش بینى آینده این صنعت در جهان، پیشنهاداتى جهت توسعه پایدار آن در کشور ارائه مى گردد.
متن اصلی:
2- ذخایر بوکسیت ایران
کانسارهای بوکسیت ایران از نظر جغرافیابی در شمال شرق، شمال، شمال غرب، مرکز و جنوب غرب کشور پراکنده اند. از نظر ایالت های زمین ساختى- رسوبی، این کانسارها در خاور البرز (بینالود) ، باختر البرز و زون های ایران مرکزی و زاگرس واقع شده اند. سن این کانسارها از پرمین تا کرتاسه بالایی است[1]. افق بوکسیت دار پرمین و پرموتریاس در بسیاری از نواحى ایران شناخته شده است. برخى از این مناطق عبارت از جاجرم، بوکان، مهاباد، میاندوآب، آب گرم قزوین، فیروزکوه و اردکان هستند. افق بوکسیتى کرتاسه ایران، تنها در زاگرس شناخته شده است.
ذخایر بوکسیت در ایران چندان زیاد نیستند و با توجه به شرایط تشکیل بوکسیت و در نظر گرفتن مسائل زمین شناسى ایران، به نظر نمى رسد ذخایر قابل توجهى از نظر جهانى در ایران اکتشاف شود. با این حال برخى از این ذخایر در مناطق جاجرم، بوکان، سقز و آبگرم قزوین قرار دارند[ 2].
عمده ترین معادن فعال بوکسیت ایران، معادن بوکسیت قشلاق در استان مازندران، بوکسیت جاجرم و بوکسیت گوش کمر در استان خراسان، خاک نسوز شهید نیلچیان دوپلان و خاک نسوز دورک شاهپوری در استان چهارمحال و بختیاری، بوکسیت مندون و جمال الدین در استان کهکیلویه و بویراحمد، خاک نسوز و بوکسیت رضا آباد در استان سمنان، بوکسیت صدرآباد در استان یزد، بوکسیت لاتریتى زان و بوکسیت شاه بلاغى در استان تهران و نسوز بوکسیت بیگلر در استان قزوین هستند[ 2].
ذخایر بوکسیت مکشوفه جهان بالغ بر 34 میلیارد تن است که کشورهای گینه با 25 درصد، استرالیا با 20 درصد، برزیل با 14.4 درصد، هند با 6.7 درصد و جامائیکا با 5.9 درصد، بیشترین میزان ذخایر بوکسیت را در دنیا دارند و مابقى در سایر کشورها قرار دارد. جایگاه ایران از این مقدار در حدود 39 میلیون تن است که تقریباً 1/0 درصد از کل ذخایر بوکسیت دنیا را به خود اختصاص داده است.
علاوه بر بوکسیت، کانى های غنى از آلومینیم دیگری نیز مانند آلونیت و نفلین سینیت نیز وجود دارند که جهت تولید آلومینیم در برخى کشورها مانند کشورهای مستقل مشترک المنافع از آنها استفاده مى شود.
ذخایری در حد ده ها میلیارد تن از این کانسارها در مناطق طارم، قزوین، منجیل و اهروجود دارد. در صورتى که تولید آلومینیم از این ذخایر در ایران عملى شود، علاوه بر تامین نیاز داخلى کشور به آلومینیم، مى توان وارد بازار صادرات این محصول شد[2].
3- تولید بوکسیت، آلومینا و آلومینیم در جهان و ایران
به طور کلى در دهه گذشته تولید بوکسیت دنیا رشدی حدود 1.9 درصد در سال داشته است. بزرگترین تولید کنندگان بوکسیت دنیا استرالیا، گینه، برزیل، جامائیکا، هند و چین هستند. تولید سالاله بوکسیت در ایران 400 هزارتن در سال است و از سال 1990 تا کنون سالانه رشدی حدود 5/12 درصد داشته است. با توجه به اینکه 1/0 درصد از ذخایر مکشوفه بوکسیت در ایران واقع شده است، ایران با در اختیار داشتن 3/0 درصد از تولید جهانى بوکسیت، بیشتر از سهم خود در بازار جهانى مشارکت مى کند. در شکل 1 میزان تولید فعلى بوکسیت در کشورهای عمده تولید کننده و جایگاه ایران در این بخش نشان داده شده است[3].
رشد و توسعه صنعت و استفاده روز افزون آلومینیم در صنایع مختلف، همچنین رقابت کشورهای تولید کننده عمده فعلى جهت دستیابی به محصولى با قیمت تمام شده کمتر از مهمترین دلایلى است که سبب افزایش تولید بوکسیت در سال های آتى خواهد شد. بنابراین پیش بینى مى شود که در صورت روی ندادن بحران خاص جهانى در سال های آینده تولید این ماده معدنى تا سال 2010 مطابق نمودار نشان داد ه شده در شکل 2 به روند صعودی خود ادامه دهد. بر این اساس تولید بوکسیت در سال 2010 در جهان به بیش از 155 میلیون تن افزایش یابد.
شکل 1- میزان تولید فعلى بوکسیت در کشورهای عمده تولید کننده (هزار تن) ایران در رده هفدهم جهانى از نظر تولید بوکست است.
شکل 2- پیش بینى روند افزایش تولید بوکسیت در دنیا (میلیون تن)
در دهه گذشته تولید جهانى آلومینا نیز رشدی در حدود 2 درصد در سال داشته است. در حال حاضر تولید سالانه آلومینا در جهان حدود 53 میلیون تن است. استرالیا با تولید 16 میلیون تن آلومینا از نظر تولید این محصول بزرگترین کشور در دنیا است و تولید این کشور در دهه گذشته سالانه 4.1 درصد رشد نشان مى دهد. تولید چین 4.7 میلیون تن است که در هرسال 11.3 درصد رشد دارد. تولید آلومینا در آمریکا نیز 3.4 میلیون تن در سال است که اتفاقاً در دهه گذشته به طور متوسط در هر سال 8/1 درصد کاهش یافته است. کشورهای جامائیکا و برزیل هرکدام با 3.5 میلیون تن، روسیه با 3 میلیون تن و هند با 2.2 میلیون تن در راه های بعدی تولید آلومینا قرار دارند. ظرفیت بالفعل تولید آلومینای ایران سالانه 280 هزارتن در سال است. در شکل 3 تولید کشورهای عمده تولید کننده آلومینا و جایگاه ایران در جهان نشان داده شده است.
شکل 3- سهم تولید کشورهای عمده تولید کننده آلومینا و سهم ایران از این بازار.
ارتباط بسیار نزدیک تولید و مصرف بوکسیت، آلومینا و آلومینیم امکان استفاده از تجهیزات و وسایل جدید حمل و نقل که آلومینا را از انحصار کشورهای دارای ذخایر بوکسیت خار، ساخته است و همچنین سرمایه گذاری کشورهای مختلف برای تولید آلومینا سبب افزایش تولید این محصول در سال های آینده خواهد شد. پیش بینى مى شود که میزان تولید آلومینای دنیا تا سال 2010 به بیش از 59 میلیون تن افزایش یابد (شکل4).
شکل 4- پیش بینى روند افزایش تولید آلومینا در جهان تا سال 2010
طى دهه گذشته تولید سالانه آلومینیم خالص به 25 میلیون تن افزایش یافته است و رشدی معادل 2.2 درصد در سال در این دوره زمانى داشته است. بزرگترین تولید کنندگان این محصول در دنیا به ترتیب چین با 5/3 میلیون تن، روسیه با 3.3 میلیون تن، آمریکا و کانادا با 2.6 میلیون تن و استرالیا با 8/1 میلیون تن هستند و مابقى این مقدار توسط سایر کشورها تولید مى شود. میزان تولید آلومینیم در ایران به رکورد 145 هزار تن رسیده است و حدود 6/0 درصد از کل تولید آلومینیم خالص اولیه دنیا را به خود اختصاص داده است. در شکل 5 سهم تولید کشورهای عمده تولید کننده آلومینیم و جایگاه ایران در جهان در این صنعت آورده شده است.
شکل 5- سهم تولید کشورهای عمده تولید کننده آلومینیم خالص اولیه و سهم ایران از این بازار. ایران در رده بیست و نهم جهان قرار دارد.
استفاده از آلومینیم بدلیل خصوصیاتى که دارد در سال های گذشته روندی صعودی داشته است. این امر در نتیجه توسعه و ایجاد صنایع جدید و همچنین جایگزین شدن آلومینیم به جای دیگر فلزات حاصل شده است. پیش بینى مى شود که تا سال 2010 میزان تولید سالانه آلومینیم دنیا از 25 میلیون تن تا حدود 30 میلیون تن افزایش یابد (شکل 6) .
شکل 6- پیش بینى روند افزایش تولید آلومینیم در جهان تا سال 2010
تولید سالانه آلومینیم خالص ثانویه نیز حدود 8 میلیون تن است و رشدی معادل 2.1 درصد در سال را نشان مى دهد. کشورهای آمریکا با 47 درصد، ژاپن با 17 درصد و ایتالیا و آلمان هر کدام با 6 درصد، عمده ترین تولید کنندگان این محصول در دنیا هستند. مابقى این مقدار توسط سایر کشورها تولید مى شود. ایران با تولید سالانه 25 هزار تن آلومینیم ثانویه، حدود 35/0 درصد از تولید جهانى را به خود اختصاص داده است و در رده بیستم دنیا از نظر تولید این محصول قرار دارد.
4- تجارت محصولات آلومینیمى در جهان و ایران
میزان مبادلات تجاری بوکسیت بین کشورهای مختلف جهان در حدود 33 میلیون تن در هر سال است. چهار کشور گینه با 13 میلیون تن، استرالیا با 5/7 میلیون تن، برزیل با 3.3 میلیون تن و جامائیکا با 9/2 میلیون تن، صادر کنندگان اصلى بوکسیت هستند و بیش از 80 درصد از صادرات این محصول در دنیا را به خود اختصاص داده اند. کشورهای آمریکا با 8/9 میلیون تن، ایرلند با 3.2 میلیون تن، اسپانیا با 8/2 میلیون تن، کانادا با 8/2 میلیون تن، ایتالیا با 2.2 میلیون تن، آلمان با 2.1 میلیون تن، ژاپن با 2.1 میلیون تن، اکراین با 1.7 میلیون تن، فرانسه با 5/1 میلیون تن و رومانى با 1.4 میلیون تن به ترتیب واردکنندگان اصلى بوکسیت در دنیا هستند که در حدود 90 درصد از کل واردات این محصول را در جهان به خود اختصاص داده اند. ایران وارد کننده بوکسیت است و در سال 2002، 210هزار تن واردات بوکسیت داشته است که به طور عمده از کشورهای هند، گینه و برزیل تامین مى شود. در شکل های 7 و 8 به ترتیب سهم هر یک از کشورهای صادر کننده و وارد کننده عمده بوکسیت جهان و سهم ایران آورده شده است.
شکل 7- سهم هر یک از کشورهای صادرکننده عمده بوکسیت در جهان.
با وجود افزایش تولید بوکسیت در سال های اخیر، میزان مبادلات جهانى این ماده معدنی تغییرات قابل توجهى نداشته است. این امر به دلیل احداث کارخانه های فرآوری در نزدیکى معادن و در کشورهای دارای ذخایر بوکسیت است و بعید به نظر مى رسد که مبادلات بوکسیت طى سال های آینده تغییر قابل توجهى داشته باشد.
میزان مبادلات آلومینا در حدود 28 میلیون تن است. کشورهای استرالیا، آمریکا، ایرلند، قزاقستان، برزیل، جامائیکا و سورینام صادر کنندگان اصلى آلومینا در جهان هستند و در حدود 85 درصد از کل صادرات آلومینا را به خود اختصاص داده اند. کشور استرالیا با حدود 12 میلیون تن صادرات آلومینا، بزرگترین صادر کننده آلومینا در جهان است. کشورهای روسیه، کانادا، آمریکا، نروژ، چین و آفریقای جنوبی عمده ترین واردکنندگان آلومینا در دنیا هستند. میزان واردات آلومینای ایران تا قبل از راه اندازی کارخانه تولید آلومینای جاجرم تا حد 230 هزار تن افزایش یافت و سپس در نتیجه تولیدات این کارخانه، میزان واردات به زیر 100 هزارتن کاهش یافته است. ایران بیشترین میزان واردات آلومینای خود را از گینه تامین مى کند. در شکل های 9 و 10 به ترتیب سهم هر یک از صادر کنندگان و وارد کنندگان عمده آلومینا و جایگاه ایران آورده شده است.
شکل 8- سهم هر یک از کشورهای وارد کننده عمده بوکسیت در جهان. ایران در رده بیستم جهانى قرار دارد
شکل 9- سهم هریک از کشورهای صادر کننده عمده آلومینا در دنیا.
ارزش وزنى آلومینا حداقل دو برابر بوکسیت است. به همین دلیل نیز کشورهای تولید کننده بوکسیت سعى دارند که در داخل کشور بوکسیت تولیدی را فرآوری و آلومینا تولید کنند. از آنجا که تولید آلومینا در استرالیا، آمریکای جنوبی و آسیا متمرکز شده و از طرفى بخش قابل توجهى از آلومینای تولیدی در آمریکای شمالى، غرب اروپا و ژاپن مصرف مى شود، طى سالهای آینده روندی صعودی برای مبادلات آلومینا پیش بینى مى شود که این روند در شکل 11 نشان داده شده است. بر همین اساس میزان مبادلات آلومینا تا سال 2010 به بیش از 35 میلیون تن افزایش خواهد یافت. دلیل دیگر پیش بینى این روند، سرمایه گذاری عظیم کشورهای خاورمیانه و همچنین کشورهای آفریقای جنوبی برای ساخت کارخانه های آلومینیم سازی با ظرفیت بالا است که نیاز به مقادیر زیادی آلومینا به عنوان خوراک اولیه دارند.
شکل 10- سهم هریک از وارد کنندگان عمده آلومینا در دنیا. ایران در رده هفدهم قرار دارد.
شکل 11- پیش بینى روند افزایش تولید آلومینای جهان تا سال 2010
میزان صادرات آلومینیم دنیا در حدود 5/15 میلیون تن در سال است. کشورهای روسیه، کانادا، استرالیا و نروژ به ترتیب با اختصاص 2/3، 8/1 ، 4/1 و 1 میلیون تن از صادرات این محصول به خود، بزرگترین صادرکنندگان آلومینیم در دنیا هستند. همچنین ژاپن با 9/2 میلیون تن، آمریکا با 7/2 میلیون تن و آلمان با 1.6 میلیون تن، واردکنندگان عمده آلومینیم دنیا هستند و سهم این سه کشور از بازار واردات جهانى در حدود 50 درصد است. کشور ما واردکننده آلومینیم است و میزان واردات این کشور در حدود 12 هزارتن در سال است. در شکل های 12 و 13 به ترتیب سهم صادرات و واردات کشورهای عمده در این صنعت نشان داده شده است.
در حال حاضر حدود 60 درصد توجهى از آلومینیم خالص تولید شده وارد بازار جهانى مى شود و پیش بینى مى شود که از تولید 30 میلیون تنى آلومینیم خالص در سال 2010 حداقل 20 میلیون تن وارد بازار جهانى شود. روند پیش بینى شده مبادلات آلومینیم تا سال 2010 در شکل 14 آورده شده است.
شکل 12- سهم هریک از کشورهای صادر کننده عمده آلومینیم دردنیا ایران صادرات آلومینیم ندارد
شکل 13- سهم هریک از کشورهای وارد کننده عمده آلومینیم دردنیا. ایران در رده سى و سوم قرار دارد.
شکل 14- پیش بینى روند افزایش تولید آلومینیم جهان تا سال 2010
مبادلات ضایعات و قراضه آلومینیم به طور متوسط در سال های اخیر حدود 20 درصد میزان مبادلات آلومینیم خالص اولیه بوده است. میزان صادرات قراضه آلومینیم دنیا حدود 5/3 میلیون تن است و دارای رشدی 6/8 درصدی در هر سال است. صادر کنندگان عمده آلومینیم قراضه کشورهای آلمان، فرانسه، هلند، انگلیس، قرقیزستان، تایوان و سنگاپور هستند. در شکل های 15 و 16 به ترتیب سهم هر یک از صادر کنندگان و واردکنندگان عمده ضایعات و قراضه آلومینیم نشان داده شده است.
شکل 15- سهم صادرات هر یک از کشورهای صادرکننده عمده ضایعات آلومینیم
شکل 16- سهم واردات هر یک از کشورهای واردکننده عمده ضایعات آلومینیم
میزان صادرات محصولات آلومینیم ایران تا 17.2 هزار تن افزایش یافته است و 7/12 درصد رشد در هر سال نشان مى دهد. این موضوع احتمالاً حکایت از اتخاذ سیاست های صحیح صادرات مواد در بخش صنعت آلومینیم دارد. ارزش دلاری این محصولات صادر شده نیز به 7/23 میلیون دلار رسیده است. میزان واردات محصولات آلومینیم کشورمان نیز سالانه حدود 100 هزار تن است و رشد 3/7 درصدی در هر سال دارد. در شکل های 17 و 18 به ترتیب تغییرات وزنى و ارزشى صاردات و واردات محصولات آلومینیمى ایران در سال های گذشته آورده شده است. موارد مصرف آلومینیم در کشورمان بیشتر در وسایل حمل نقل، صنایع بسته بندی، ساختمان سازی و صنایع الکتریکى است.
شکل 17- میزان و ارزش صادرات محصولات آلومینیم ایران طى سال های 1380-1375 ارزش هر تن صادرات بین 1380 تا 1900 دلار متغیر بوده است
شکل18 - میزان و ارزش صادرات محصولات آلومینیم ایران طى سال های 1380-1375 ارزش هر تن صادرات بین 1650 تا 2000 دلار متغیر بوده است.
5 - تغییرات قیمت بوکسیت، آلومینا و آلومینیم
قیمت بوکسیت و محصولات حاصل از آن به دلیل کنسرسیوم ها و شرکت هایى که در این صنعت بین دولت های مختلف وجود دارد به صورت دقیق و مستند در دسترس نیست. با این وجود و با توجه به آمارهای موجود، قیمت متوسط بوکسیت متالورژیکى در سال های 1993 تا 2000 بر حسب ارزش متوسط واردات بوکسیت دنیا از9/37 دلار بر تن به 32.43 دلار بر تن کاهش یافته است. قیمت آلومینای متالورژیکى نیز از 150 دلار بر تن در سال 1995 تا حدود 165 دلار بر تن در سال 2000 افزایش یافته است. قیمت آلومینیم اولیه نیز از حدود 1600 دلار برتن در سال 1990 تا حدود 1400 دلار بر تن در سال 2000 کاهش یافته است.
جدول 1 جایگاه ایران در صنعت آلومینیم جهان
نتیجه گیری:
مطالعات نشان مى دهد که خوشبختانه در صنعت آلومینیم نسبت به سهم ذخایر بوکسیت موجود در کشور در جایگاه خوبی قرار داریم. با وجود این نیاز کارخانه های آلومینیم سازی و همچنین مصرف داخلى این فلز سبب واردات آلومینا شده است. از طرفى ایران دارای ذخایر زیادی آلونیت و نفلین سینیت است که در صورت واردات و یا ایجاد تکنولوژی استفاده از این کانى ها جهت تولید آلومینا مى توان علاوه بر تامین مصرف و نیاز داخلى وارد بازار صادرات جهانى شد. در نهایت به طور خلاصه وضعیت ایران در بازار جهانى آلومینیم در جدول 1 آورده شد است.
تقدیر و تشکر
بدون شک انجام مطالعات حاضر بدون مساعدت جناب آقای دکتر بصیری و همکاران محترم ایشان در وزارت صنایع و معادن ممکن نبود که بدینوسیله از ایشان تشکر مى شود.
منابع:
[1] صالحى سیاوشانى- حسن، (1359)، سخنى چند درباره لاتریت ها و بوکسیت ها (مطالعه زمین شناسى و ژنتیک.
[2] قربانى- منصور،(1381)،. دیباچه ای بر زمین شناسى اقتصادی ایران،، وزارت صنایع و معادن، پایگاه ملى داده های علوم زمین کشور.
[3] Roskill Information Services Ltd., (1999), “The Economics of Aluminum”, Seventh Edition,
London SW9 OJA.
[4] British Geological Survey, (2003), “World Mineral Statistics 1997-2001”, Key worth, Nottingham NG12 5GG.
[5] Roskill Information Services Ltd., (1998), “The Economics of Bauxite & Alumina”, Fourth Edition, London SW9 OJA,.
[6] “Handbook of world Mineral Trade Statistics, 1995-2000”, (2002), United Nation Publication, New York and Geneva.
[7] British Geological Survey, (2004), “World Mineral Statistics 1998-2002”, Key worth, Nottingham NG12 5GG.