مهندسى ذهن و خلاقیت ? نویسنده: حسین - خنیفر
ورود به دنیاى ذهن و خلاقیت، در حقیقت نگاهى به اوجگاه هنرنمایى خداوند، در موجودى به نام انسان است. خداوند حکیم در خلقت انسان، هنرهایى رقم زده است که گاه توسط پزشکان و گاه توسط کاوشگران روان و هنرمندان، کشف و عرضه و مورد اشاره و تحلیل قرار گرفته است.
دنیاى ذهن از این مقولههاست؛ قابل رؤیت نیست؛ ولى قابل توصیف، تحلیل و شناسایى است و دنیاى علم و کاروان اندیشه بشرى، بعد از ایجاد رشتههاى متعدد و متنوع، به آن دست یازیده که یکى از این عوالم و دانشهاى جدید، دنیاى روانشناسى است. سعى شده است تا در این مقاله، به این بحث پرداخته شود.
هوش و قواى ذهنى از هوش کلامى شروع مىشود و تا هوش طبیعى گسترش مىیابد.
فردى به نام گاردنر (1683 تا 2002م.) مطالعات وسیعى بر روى هوش انجام داد و دیگران نیز روى نظریه او کار کردهاند.
او معتقد به وجود هشت نوع هوش است که در ذیل با این هشت هوش و حتى مشاغلى که این هوشها در آنها نقطه قوت است (نه قطعیت و حتمیت) آشنا مىشویم.
1. هوش و مهارتهاى کلامى
این هوش و قواى ذهنى، شامل توانایى تفکر کلامى و استفاده از زبان براى بیان منظورهاست؛
یعنى افرادى که بتوانند از کلام، در گستره وسیعى، جهت تبیین مقاصد و استدلالات خود استفاده نمایند. کلام، تراوشات ذهنى را به اصوات تبدیل مىکند و بسیارى از متکلمان هم زیبا مىگویند؛ هم زیبا مىنویسند و هم زیبا تحلیل مىکنند. 19
از صدرالدین شیرازى (فیلسوف متأخر اسلامى) سؤال شد که تفاوت پیامبران و فیلسوفان چیست؟
او جواب داد «پیامبر آن کسى است که با کشتى وحى، انسانها را از یک طرف اقیانوس ناآرام زندگى و حیات، به طرف دیگر مىبرد و فیلسوف و دانشمند تلاش دارد تا به واسطه نیرو و قواى ذهنى و فکرى خود مردم را تنها از یک طرف ساحل به طرف دیگر ساحل برساند».1 افراد نمونه اول در مشاغل مختلفى مانند: مؤلفان، روزنامهنگاران، سخنوران، مبلغان دینى، سخنرانان پرشور و حتى مدرسان و استادان موفق در ارتباط کلامى وجود دارند. گاهى حتى در بین کم سوادان پیرامون ما نیز چنین افرادى یافت مىشوند که قدرت کلامى فوق العادهاى دارند.
2. هوش و مهارت ریاضى
این گونه افراد، داراى قدرت و توانایى انجام عملیات ریاضىاند. این مهارت به استدلال و درک روابط عددى و منطق اعداد، اشکال، فضاى هندسى و ریاضى ذهنى منتهى مىشود.
دقت، سرعت، درکهاى فراشناختى و استدلال هندسى و ریاضى در این افراد بسیار بالاست.
مشاغل مورد توجه و یا مناسب این افراد، عبارتند از: مهندسى، حسابدارى، دانشمندى و نظریهپردازى.
3. هوش و مهارت فضایى
افرادى که داراى مهارت فضایىاند، کسانى هستند که توانایى تفکر سه بعدى را دارند. از این رو به خوبى در تحصیل موقعیت یا شرایط فیزیکى و فضایى، پشت ترکیبها را مىبینند. مشاغلى مورد توجه یا مناسب این افراد، عبارتند از: معمارى، نقاشى، ملوانى و.... 4. هوش و مهارت بدنى - جنبشى:این افراد داراى روحیه جنبشى و عدم سکون و تحرک زیاد و دستکارى اشیا و ابزار و محیط فیزیکى پیرامون خود مىباشند و اصطلاحاً با ابزار و وسایل فیزیکى پیرامون مأنوس مىباشند و داراى تبحر جسمىاند. مشاغل مورد علاقه و مناسب این افراد عبارتند از: جراحى، صنعت گرى، هنرهاى زیبا و تئاترهاى پرتحرک و ورزش. 5. هوش موسیقیایى: این دسته از افراد نسبت به اصوات و صداها و زیر و بم بودن آهنگها حساس هستند. ریتم و تن صداها را مىشناسند و دقت فوق العادهاى در تشخیص صداهاى مختلط دارند. مشاغل و حرفههاى گرایشى یا مورد علاقه این افراد، عبارتند از: آهنگ سازى، موسیقى، نکتهسنجى و نقادى.
6. هوش و مهارت میان فردى : این رشته از افراد، توانایى بالایى در درک دیگران، تیپشناسى، قرائت ذهن از حالات و سکنات افراد و ایجاد ارتباط و تعامل مثبت و مؤثر با دیگران را دارند و حتى در زندگى خصوصى و زناشویى موفق ظاهر مىشوند و در تربیت عاطفى فرزندان نیز موفق مىباشند. مشاغل گرایشى یا مورد علاقه این افراد، عبارتند از: معلمى، روانشناسى، روانکاوى، بهداشت روانى، مشاوره و....
7. هوش و مهارت درون فردى
این مهارت در افرادى است که توانایى فهم خود را دارند؛ یعنى اهل غور و تفحّص در خویش هستند و بیشتر جستوجو گر درون خویشند. مشاغل مورد علاقه و یا توصیه شده به این افراد، عبارتند از: الهیات، روانشناسى و انسانشناسى.
8. هوش و مهارت طبیعى توانایى مشاهده الگوهاى طبیعت، فهم نظامهاى طبیعى و مصنوعى ساخته انسان و غور در طبیعت بىجان و جاندار، ویژگىهاى این گونه افراد است. مشاغل و علایق این گونه افراد، عبارتند از: کشاورزى، گیاهشناسى، بوشناسى، نقاشى چشماندازها و هر نوع کار مربوط به طبیعت. نباید فراموش کنیم که بسیارى از افراد از تمامى هوشهاى هشت گانه و قواى ذهنى بهره دارند؛ اما گاهى بعضى افراد در برخى هوشها قوىتر و در برخى ضعیفترند و نباید فراموش کنیم که اغلب افراد ترکیبى از این هوشهاى چندگانهاند. نکته دیگر این که داشتن استعداد و هوش یا قواى ذهنى در این نوع خاص، باعث گرایش به کارهاى مشابه، موازى یا جایگزین نیز مىشود. بسیارى از افرادى که به معمارى گرایش داشتهاند و داراى هوش فضایىاند، گاهى به هنر و خصوصاً سینما و فیلم سازى کشیده مىشوند که این تفکرى چند بعدى است و دقیقاً با مهارت و هوش فضایى هماهنگى دارد. در جامعه ما نیز این افراد زیادند. شهید آوینى، داود میرباقرى و... نمونههایى از این افرادند. مهارتهاى طبیعى، آخرین اضافات گاردنر به نظریه هوشهاى متعدد است. گرى لارسون، کاریکاتوریست مشهور، مهارتهاى طبیعى بىنظیرى دارد. لارسون در دوران کودکىاش علاقه وافرى به علم و طبیعت داشت؛ ولى به جاى آن که به دنبال این رشته برود، علاقهاش را در کاریکاتورهایش بروز داد و جالب این که گواه مهارتهاى طبیعى لارسون این است که زیست شناسان نام برخى از گونههاى جانورى را از کاریکاتورهاى او گرفتهاند. نکته حائز اهمیت این است که گر چه او فعالیت جایگزینى را انتخاب کرد، اما ذوق تخصصى او باعث خلق آثار مىشد که گرایش به هوش او داشت و استفاده کنندگان از آثارش نیز بیانگر این موضوع مىباشند. گاردنر معتقد است که آرامش، مطالعه آثار ارزشمند و منطقى، فلسفى، ادبى، بالنده و دورى از آثار مخرب و تعدیل لذتها، ظهور و بروز این قواى ذهنى، استعدادها و هوشها را دو چندان مىکند. همچنین طى تحقیقات گاردنر صدمه مغزى، به این هوشها آسیب مىرساند. هر یک از این هوشها، مستلزم وجود مهارتهاى شناختى خاصى هستند و هر یک در آدمهاى سرآمد و عقب ماندگان ذهنى یا مبتلایان به گوشهگیرى، برجسته مىشوند. اخیراً در آموزشهاى مدرسهاى و دانشگاهى به نظریه گاردنر توجه شده و برنامه آموزشى و آزمایش طرح طیف مهارتها و توانمندىهاى ذهنى با این ایده شروع مىشود که هر دانشآموزى در یک یا چند حوزه، توانمندى بالایى دارد. آیا آدمها هوش عمومى و قواى ذهنى متفاوتى دارند؟ چارلز اسپیرمن معتقد بود که آدمها داراى هوش عمومى2 و هوشهاى اختصاصى3 مىباشند؛ اما نظریه هوشهاى هشتگانه گاردنر این مسئله را عمیقتر مطرح ساخت و به طور کلى اختلاف نظر در مورد وجود یا عدم وجود برخى جنبههاى هوش عمومى وجود دارد و اختلاف نظر در مورد ماهیت هوشهاى اختصاصى نیز ادامه دارد. یکى از ویژگىهاى عمده تعدد یا عمیق بودن هوش و قواى ذهنى افراد، ظهور خلاقیت4 است. خلاق بودن چیست؟ خلاقیت، نوین، متفاوت و حتى غیرمعمول فکر کردن و رسیدن به راههاى نامتعارف است. نباید فراموش کنیم که هوش و خلاقیت، یکى نیستند؛ از این جهت، بسیارى آدمهاى باهوش گاهى چیزهایى تولید یا عرضه مىکنند که لزوماً نوین نیستند. همچنین گاهى آدمهاى بسیار خلاق به حرف جمع گوش نمىکنند؛ ولى آدمهاى بسیار باهوش، اغلب دنبال خشنود کردن جمع هستند. آدمهاى خلاق، اغلب متفکران واگرا هستند. در تفکر واگرا، فرد براى یک سؤال، جوابهاى زیادى تولید مىکند. اگر بخواهیم قضیه هوش و خلاقیت را بیشتر باز کنیم، باید بگوییم که خلاقیت زاییده هوش است و این قاعده حاصل مىشود که اکثر خلاقها باهوشند؛ ولى اکثر باهوشها خلاق نمىباشند. «مىتوان گفت که شرط خلاقیت، هوش است و یا یکى از نشانههاى خلاقیت، هوش بالاست». به زبان سادهتر، ردپا و نشانه وجود هوش، ظهور خلاقیت است. از این رو، گاهى هوش بالا هست، ولى خلاقیت ظاهر نمىشود و گاهى با ظهور خلاقیت، مىتوان هوش بالا را نتیجه گرفت.
مراحل خلاقیت ذهنى5 صاحبنظران، خلاقیت را غالباً یک فرایند پنج مرحلهاى مىدانند که عبارتند از:
1. آمادگى؛ وقتى غرق مسئله یا موضوع مورد علاقهتان مىشوید و کنجکاوى شما تحریک مىشود، به سادگى از کنار مسئله رد نمىشوید. 2. پرورش؛ ایدههایى به ذهنتان خطور مىکند و در این مرحله، گاهى بین امور، رابطهاى نامعمولى پیدا مىکنید.
3. بینش؛ این همان مرحله «آها» است؛ لحظهاى که فرد به ارتباط مراحل پى مىبرد و مسئله حل مىشود؛ یعنى تمام قطعات پازل کنار هم چیده مىشود.4. ارزیابى؛ حالا باید تصمیم بگیرید که کدامیک از ایدههایتان باارزش است و ارزش دنبال کردن را دارد. 5. بسط؛ این، آخرین مرحله خلاقیت و غالباً طولانىترین و سختترین مرحله آن است؛ یعنى باید بتوان آن را تعمیم داد.
ادیسون (مخترع مشهور) مىگوید: خلاقیت یک درصد فکر بکر است و 99 درصد زحمت؛ یعنى خلاقیت گاهى تا یک درصد کافى است؛ ولى براى رسیدن به مرحله ارزیابى، بسط، گسترش و تعمیم، 99 درصد زحمت لازم است. میهالى، یکى از متخصصین معروف مىگوید: پنج مرحله ساختار ذهنى و مهندسى ذهن در مسئله خلاقیت، به خوبى مطرح شده، اما همیشه آدمهاى خلاق، این مراحل را با همین ترتیب طى نمىکنند. به طور مثال، گاهى یک شکل یا نهایت یک محصول را فرد خلاق در ذهن مىبیند و حالا به پرورش ایدههایش مىپردازد. در معماران خلاق، این ایده جارى است. خصوصیات متفکران خلاق
متفکران خلاق چه خصوصیتهایى دارند؟ «پرکینز»6 چهار خصوصیت براى این افراد خلاق است که عبارتند از:
الف) تفکر انعطافپذیر و شیطنتآمیز متفکران خلاق، انعطافپذیرند و با مسائل بازى مىکنند. نکتهاى که تناقض برانگیز است، این است که خلاقیت اگر چه سخت و دشوار است، ولى اگر آن را آسان بگیریم، آسان مىشود و به تعبیرى، شوخى، چرخهاى خلاقیت را روان مىکند؛ البته منظور از شوخى در این جا، انعطاف روحى و تخیل است. ب) انگیزش درونى
آدمهاى خلاق، معمولاً از خلق کردن، لذت مىبرند و به نمره، پول و حتى راضى کردن دیگران خیلى اهمیت نمىدهند؛ بلکه همیشه به دنبال خلق این هشتند. بنابراین، آدمهاى خلاق، بیشتر انگیزش درونى دارند و نه انگیزش بیرونى.
ج) خطر پذیرى و ریسک: خطرپذیرى یا بىمبالاتى و بىتوجهى و قهرمانبازى متفاوت است. آدمهاى خلاق، درصدى از خطر و ریسک را قبول مىکنند و از این جهت اشتباه هم مىکنند؛ البته این، نشانه مهارت کم آنها نیست؛ بلکه نشان مىدهد که ایدههاى بیشترى دارند و امکانات بیشترى را در نظر مىگیرند. برخى از ایدههاى آنها جواب مىدهد و برخى دیگر با شکست مواجه مىشود. پبلو پیکاسو، نقاش اسپانیایى قرن 12، بیش از بیست هزار نقاشى کشید؛ ولى تمام آنها شاهکار نشدند. متفکران خلاق، با عدم موفقیتهاى خود کنار مىآیند و از شکست عبرت مىگیرند.
د) ارزیابى عینى کار7
بر خلاف این تصور قالبى که آدمهاى خلاق، خود محور و ذهن گرا هستند، اکثر متفکران خلاق سعى مىکنند از کارشان ارزیابى عینى داشته باشند. آنها براى قضاوتهاى فوق ملاکهایى دارند و به قضاوت آدمهاى قابل اعتماد و محترم بها مىدهند و به این ترتیب، مىفهمند که آیا با تفکر خلاقانه بیشتر مىتوان کارشان را بهبود بخشید یا نه.
سه توصیه براى آدمهاى خلاق: 1. خود را دست کم نگیرید و بر محور مهندسى ذهن خلاق خود تأمل بیشترى کنید.
2. برنامه و زمانبندى داشته باشید؛ عمر کوتاه است و فرصتها اندک و شما ممتاز. همه آدمها رگههایى از خلاقیت دارند و یقیناً شما نیز در برخى زمینههاى مورد اشاره این مقاله، خلاقانه ظاهر شده یا خلاقیتى بروز دادهاید. اگر مىخواهید به ابعاد خلاقیت و مهندسى ذهن خود واقف شوید، این نوشتهها را دوباره بخوانید.
نتیجه: طى چهل منزل به بحث مهندسى ذهن و مقوله خلاقیت پرداختیم و سعى کردیم این مبحث را با الگوها، روشها، به زندگى خلاقانه گره بزنیم. مخاطب ما جوان است و جوان یعنى جهان؛ جهانى از توان. از شما جوان خلاق و جویاى نام، انتظار مىرود که روى مطالب تأمل داشته باشید. شاید از بین مطالب همین چهل منزل، به نکات ظریفى از خلاقیت خویش دست یابید. قبلاً نیز در این سلسله مقالات که چند ساله شده است، گفتهام که «لذت کشف خویش را تجربه کنید». شاید شما آدم خوش فکر، خلاق و مستعدى باشید؛ ولى درنیافتهاید و به لذت کشف تواناى بى پایان خود نرسیدهاید. تجربه کنید که به امتحانش مىارزد.
پىنوشت: 1. عبدالجواد فلاطورى، پیامبران و فیلسوفان، ترجمه مهدى کندانى، همشهرى، 1384، ص 9.
لeneral .2
Spicial .3
Creativity .4
5. جان دبلیو سانتراک، زمینه روانشناسى، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران 1383.6. Perkins ,K.A Marcus, (2001) Cognitive - behavioral therapy to reduce weight conserns improves
Journal of consulting and clinical . psychology.69-pp. 604-613.
7. جان، دیلیوسانتراک، زمینه روانشناسى، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران 1383.