مقدمه:
کوچ یا مهاجرت پرندگان از همان آغاز تاریخ، توجه بشر را به خود جلب کرده است. در یک هزار سال قبل از میلاد، هومر به آن اشاره کرده و ارسطو فیلسوف بزرگ یونان درباره آن بررسی کرده است. کوچ عبارت است از حرکت پرندگان به طرف جنوب در پاییز و به طرف شمال در بهار یا حرکت از زمینهای پست به طرف ارتفاعات و یا از نقاط دور از ساحل به طرف ساحل. گرچه تمام پرندگان مهاجرت نمی‌کنند، ولی پدیده‌ی مهاجرت آنقدر همه‌گیر است که در مطالعه‌ی پرندگان در طبیعت نقش مهمی دارد.
بعضی از پرندگان بومی هستند و در تمام فصول سال در سراسر منطقهی پراکندگی خود باقی می‌مانند. این بدان معنی نیست که فرد فرد آنها هرگز مهاجرت نمی‌کنند، بلکه منظور این است که جابه جائی آنها از حدود منطقه پراکندگی گونه تجاوز نمی‌نماید. بعضی دیگر نیمه مهاجرند، یعنی تعدادی از آنها مهاجرت میکنند و عده‌ای دیگر باقی می‌مانند. معمولاً جمعیت‌های شمال منطقهی پراکندگی یک گونه مهاجرت میکنند، در حالی که جمعیت‌های جنوبی ساکن می‌مانند. ولی در برخی موارد فقط بعضی از افراد گونه مانند پرنده‌های نابالغ مهاجرت میکنند و بقیه‌ی جمعیت در منطقهی زادوولد خود باقی می‌مانند. پرندگان مهاجر واقعی گونه‌هائی هستند که تمام افراد آنها در پائیز منطقه زادوولد خود را ترک می‌گویند و به قرارگاه زمستانی هرساله
مهاجرت میکنند.
پرندگان مهاجر از چه طریقی راه خود را پیدا میکنند؟
پرندگان مهاجر می‌توانند میدانهای مغناطیسی اطراف کره زمین را تشخیص دهند. خطوط مغناطیسی نیرو از شمال به جنوب قطبهای مغناطیسی کشیده شده‌اند. شاید پرندگان راه خود را از روی این خطوط پیدا میکنند. وقتی کریستف کلمب به قاره آمریکا نزدیک می‌شد دسته بزرگی از پرندگان را مشاهده کرد که به طرف جنوب غربی در حال پرواز هستند. از اینجا متوجه شد که به خشکی نزدیک شده‌اند. بنابراین مسیر خود را در جهت جنوب غربی تغییر داد تا در مسیر پرواز پرندگان قرار بگیرد و به این دلیل است که چرا به جای پیاده شدن در ساحل فلوریدا در یاهاما پا به ساحل خواهند گذاشت.
پرندگان تا چه مسافتی پرواز میکنند؟
پرندگان به هر دلیلی که مهاجرت میکنند مسلما قهرمان حیوانات مهاجر به شمار می‌روند و در میان خود پرندگان ، چلچله‌های قطبی قهرمان هستند. این پرندگان عجیب در طول سال در رفت و برگشت خود جمعا بیست و دو هزار مایل مسافت را طی میکنند. اغلب پرندگان خشکی در طول مهاجرتهای خود توقفهای نسبتا کوتاهی دارند. اما یکی از پرندگان ، مرغ باران نوع آمریکایی به یک مهاجرت طولانی بدون توقف برفراز اقیانوس می‌پردازد، می‌تواند از نوا اسکوشیا مستقیما به آمریکای جنوبی یعنی یک مسافت تقریبا 2400 مایلی را از روی آب بدون توقف پرواز کند.
گونه های مهاجر و غیر مهاجر پرندگان
بعضی از پرندگان از قبیل بلدرچین آمریکایی کاملا غیر مهاجر هستند ولی بسیاری از گونه‌ها مهاجرت میکنند، یعنی بطور منظم و با تغییر فصل از ناحیه‌ای به ناحیه دیگر نقل مکان میکنند. بیشتر مهاجرتها به سوی شمال و جنوب یا ارتفاعی است. پرندگان در فصول گرم به سوی زمینهای معتدله شمال و نواحی مجاور قطب شمال حرکت میکنند زیرا در این مناطق برای تغذیه و لانه‌گزینی امکانات و تسهیلات کافی وجود دارد و هنگام زمستان مجددا به نواحی جنوبی باز می‌گردند. در نیمکره جنوبی نیز به هنگام تغییر فصول همین حرکت در جهت مخالف و به مقیاس کمتر وجود دارد.بعضی از پرندگان در تابستان مهاجرت ارتفاعی به سوی نواحی کوهستانی انجام داده و زمستان به نواحی پست برمی‌گردند. بیشتر گونه‌ها برای مهاجرت کم و بیش بر طبق قاعده حرکت میکنند و ورود و خروجشان بر حسب تقویم منظم است. اردکها و مرغابیهای آبی بوسیله طوفانهای پاییزی و بوجود آمدن آبهای باز به هنگام بهار به بخشهای مختلف راه یافته‌اند. پرندگان کوچک خواننده و گنجشکها شبها مهاجرت کرده و روزها برای استراحت و تغذیه توقف می‌نمایند. کلاغها ، بازها و غازها روزها حرکت میکنند. ولی شبها برای غذا در جاهای مناسب فرود می‌آیند.
پرستوها روزها حرکت نموده و در طی راه برای غذای خود جمبندگان را شکار میکنند. اردکها و پرندگان ساحلی شب یا روز مهاجرت میکنند. پرواز مهاجرتی بعضی پرندگان نزدیک زمین صورت می‌گیرد و بقیه تا اوج 900 تا 1500 متر از زمین فاصله پیدا میکنند. برخی پرندگان فقط مسافات کوتاهی طی میکنند. ولی حشره خواران کوچک از قبیل مگس‌گیرها و پرندگان خواننده زمستان را در مکزیکو یا بخشهای شمالی آمریکای جنوبی می‌گذرانند. نوع خاصی از پرندگان مهاجر گونه‌هائی هستند که تمام افراد آنها را در پائیز منطقه زادوولد خود را ترک می‌گویند و به قرارگاه زمستانی هرساله مهاجرت میکنند.
نوع خاصی از پرندگان مهاجر گونه‌هائی هستند که به آنها «مهاجر ارتفاعی» گفته می‌شود. این پرندگان در ارتفاعات زیاد زادوولد میکنند و در پائیز به دره‌ها و زمینهای پست مجاور کوچ می‌نمایند. چنین مهاجرت‌هائی الزاماً در جهت جنوب صورت نمی‌گیرد. به عنوان مثال بعضی از سهره‌های پیشانی سرخ، که در ارتفاعات البرز زادو ولد میکنند، در زمستان به سمت شمال و به سوی زمینهای پست ناحیه‌ی خزر سرازی می‌شوند.غیر از پدیده‌ی مهاجرت، می‌توان از حرکت گروهی و نامنظم پرندگان در مورد بعضی از گونه‌ها مانند "بال لاکی" و "سهره نوک قیچی" نام برد که به دنبال کمبود ناگهانی ذخایر غذایی در منطقهی پراکندگی معمول خود، به نقاطی خارج از این منطقه روی می‌آورند. پدیده‌ی دیگر پراکنده شدن پرندگان نابالغ بلافاصله پس از فصل زادوولد و قبل از موسم مهاجرت واقعی است. این پدیده به خصوص در بین حواصیل معمول است.بسیاری از پرندگان خیلی قبل از آنکه شرایط جوی و غذائی آنها را وادار به مهاجرت کند، به سمت جنوب رهسپار می‌شوند. (مانند سسک‌ها)، در حالی که بعضی دیگر تا زمانی که تحت فشار شرایط محیطی از قبیل برف و یخ قرار نگیرند، مهاجرت خود را آغاز نمی‌کنند (مانند اردکها).
گونه های مهاجر ایران:
از بین گونه هائی که در ایران زادو ولد می کنند، در حدود 140 گونه صرفاً بومی هستند که به ندرت از منطقه ی زادو ولد خود خارج می شوند. از طرف دیگر 95 گونه مهاجر واقعی می باشند که هنگام پاییز ایران را ترک می کنند و زمستان را در نواحی گرم تر می گذرانند. بیشتر اینها به سمت جنوب غربی و به آفریقا می روند، ولی در حدود 12 گونه از آنها به جانب جنوب شرقی رو می آورند تا زمستان را در شبه قاره ی هند بگذرانند. 12 گونه از پرندگانی که در شمال ایران زادوولد می کنند، گرچه مهاجر واقعی هستند ولی منطقه ی زمستان گذرانی آنها از حد جنوبی ایران تجاوز نمی کند. در حدود 100 گونه باقیمانده نیمه مهاجر می باشند. در بعضی موارد پرندگان شمال ایران به جنوب این کشور مهاجرت می کنند، در حالی که پرندگان جنوبی در جای خود باقی می مانند. در موارد دیگر جمعیت بیشتر پرندگان بومی ایران در زمستان به علت آمدن جمعیت های مهاجر از مناطق شمالی تر خارج از کشور، از لحاظ تعداد افزایش زیادی حاصل می کنند.از قریب به 100 گونه پرندگان مهاجر که به طور منظم در ایران دیده می شوند ولی زادوولد نمی کنند، حدود 80 گونه در پاییز به ایران می آیند تا زمستان را در این کشور بگذرانند. بیست گونه ی باقیمانده فقط مهاجر عبوری هستند که از منطقه ی زادوولدشان در شمال به سوی منطقه ی زمستان گذرانی خود که خارج از ایران و در سمت جنوب شرقی و یا جنوب غربی قرار دارد، در حرکت می باشند. این پرندگان ممکن است به تعداد زیاد طی چند هفته ی معدود یکبار در بهار و بار دیگر در پاییز در یران مشاهده شوند. ولی در بقیه ی فصول سال بسیار نایاب هستند یا به کلی دیده می شوند.
عوامل مورد استفاده پرندگان برای مهاجرت
بسیاری از پرندگان مهاجر مانند جهانگردان از خورشید پیروی میکنند و هیچگاه دچار سختیهای زمستان نمی‌شوند در حالی که بعضی گونه‌های مجاور قطب شمال زمستان به سوی نواحی معتدله آمده و تابستان به نواحی سردتر باز می‌گردند. بعضی مهاجران از علایم ویژه زمین از قبیل رودها ، کوهها یا امتداد سواحل پیروی میکنند.ولی عده‌ای از پرندگان بدون ویژگیهای راهنمایی از روی دریاها یا زمینها عبور می‌نمایند. ولی عده‌ای از پرندگان بدون ویژگیهای راهنمایی از روی دریاها یا زمینها عبور می‌نمایند و بچه ها ممکن است در اولین مهاجرت از پدر و مادرشان سبقت بگیرند. پرندگان بوسیله غریزه هدایت می‌شوند. محرک مهاجرت تا اندازه‌ای به ترشحات غدد جنسی بستگی دارد.
چرا پرندگان کوچ میکنند؟
بعضی ازپرندگان در شرایط جوی زمستان نمی‌توانند زنده بمانند، بنابراین به مناطق گرمتر می‌روند.
آن پرندگانی که از بعضی حشرات یا جوندگان کوچک تغذیه میکنند در زمستان نمی‌توانند چنین غذاهایی را بدست آورند. چون پرندگان در تابستان زاد و ولد میکنند کوچیدن آنها به این موضوع هم مربوط می‌شود. بعضی از غدد پرندگان مواد شیمیایی ترشح میکنند که قاعدتا باید با زاد و ولدشان ارتباط داشته باشد. این در بهار اتفاق می‌افتد. پرنده حس می‌کند که موقع جوجه آوردنش نزدیک شده بنابراین عازم شمال که هوا تابستانی است می‌شود. بنابراین تغییر طول مدت روزها و نبودن غدا به پرنده می‌گوید که عازم مناطق گرمسیری شود.
چگونه پرندگان راه را برای رفتن می شناسند و در همان مسیر می مانند؟
نکته جالب اینجاست که چگونه پرنده ای که هزاران کیلومتر مسیر خشکی و آب را طی می کند دقیقاً روی همان تالابی فرود می آید که سال گذشته فرود آمده است. خورشید و ستارگان، جریان رودخانه ها، خطوط ساحلی، دره ها، رشته کوهها همه و همه می توانند برای آنها به عنوان راهنما محسوب شوند. در مورد کبوترهای خانگی گمان می شود که از حس بویایی خود برای پیدا کردن مسیر استفاده می کنند. اما مهمترین عامل برای پیدا کردن مسیر مهاجرت، خطوط مغناطیسی کره زمین است.همچنین وجود غریزه بازگشت به خانه پرنده را راهنمایی می کند. در یک آزمایش پرندگان را در جعبه های سرپوشیده از یک مکان به مکان دیگری بردند، سپس در جعبه ها را باز کرده آنها را رها کردند، با تعجب مشاهده شد که راه بازگشت به محل اولیه شان را پیدا کردند.گاهی اوقات پرندگان راهشان را بر اثر یک طوفان عظیم، باد شدید یا سایر شرایط آب و هوایی گم می کنند و یا شاید پرندگان جوانتر، آنهایی که دیر پر در آورده اند و نتوانسته اند با پرندگان مسن تر مهاجرت کنند راه را گم می کنند.
علت مهاجرت پرندگان به شکل ?
دانشمندان برزیلی در مطالعه‌ای جدید دلیل این مطلب را دریافته‌اند که چرا پرندگان مهاجر، از جمله غازها، هنگام پرواز دسته‌هایی به شکل عدد هفت(?)در آسمان تشکیل می‌دهند. به گزارش سایت اینترنتی "نیوساینتیست"، این محققان با استفاده از یک مدل رایانه‌ای دو نظریه موجود در این زمینه را با یکدیگر ترکیب کردند. نظریه نخست بیان می‌کند که پرواز کردن دسته‌های پرندگان به شکل (?)سبب شکافته شدن هوا و کاهش مقاومت جریان هوا برای دسته پرندگان می‌شود و به آنها امکان می‌دهد برای پرواز انرژی کمتری صرف کنند بعلاوه هر پرنده در انتهای بال خود جریان کوچکی از هوا را بوجود می‌آورد که پرنده بعدی را اندکی به سمت بالا می‌راند. نظریه دوم نیز بیان می‌کند که پرواز کردن در دسته‌هایی به شکل"وی"سبب می‌شود پرندگان جلوی دید یکدیگر را سد نکنند و هر کدام دید بازی نسبت به جلوی خود داشته باشند. "والمیر باربوسا"و "آندره ناتان" محققان‌دانشگاه فدرال ریودوژانیرو در این مطالعه مدلهای رایانه‌ای دسته‌هایی از پرندگان شامل ? ???تا ???? پرنده را ایجاد کردند و از رایانه‌ای خواستند تعیین کند اگر پرندگان بخواهند دید عالی داشته باشند و در عین‌حال با کمترین مقاومت هوا مواجه شوند، به چه شکل باید دسته خود را در آسمان شکل بدهند. نتایج مطالعه نشان داد مدل رایانه‌ای نیز برای بدست آوردن همزمان این دو مزیت، بهترین وضعیت پرواز دسته پرندگان را پرواز به شکل حرف (??) نشان می‌دهد. نکته جالب این است که برخورداری از هیچکدام از این دو نکته یعنی دید بهتر و مقاومت هوایی کمتر، به تنهایی سبب پیدایش شکل (??) برای دسته پرندگان نمی‌شود اما ترکیب آنها با یکدیگر است که سبب انتخاب شکل (??) توسط رایانه می‌شود. به این ترتیب، مهمترین پاسخ به سوالی که سالهای طولانی ذهن زیست شناسان و مردم عادی را در زمینه دلیل پرواز منظم و (??)شکل پرندگان مهاجر به خود مشغول کرده، این است: برخورداری از دید بهتر و مزیت‌های ایرودینامیک. به گفته "باربوسا"، دسته پرندگان در آغاز برخاستن از زمین هر قدر نامنظم و پراکنده به آسمان پرکشیده باشند، پس از مدت کوتاهی به شکل "وی"و برخی اوقات به شکل (W) ?درمی‌آیند و این امر نشان می‌دهد تا چه میزان قوانین ساده می‌توانند در کنار یکدیگر سبب رفتار پیچیده پرندگان مهاجر شوند.http://www.iranbirds.com
کوچ یا مهاجرت پرندگان از همان آغاز تاریخ، توجه بشر را به خود جلب کرده است. در یک هزار سال قبل از میلاد، هومر به آن اشاره کرده و ارسطو فیلسوف بزرگ یونان درباره آن بررسی کرده است. کوچ عبارت است از حرکت پرندگان به طرف جنوب در پاییز و به طرف شمال در بهار یا حرکت از زمینهای پست به طرف ارتفاعات و یا از نقاط دور از ساحل به طرف ساحل. گرچه تمام پرندگان مهاجرت نمی‌کنند، ولی پدیده‌ی مهاجرت آنقدر همه‌گیر است که در مطالعه‌ی پرندگان در طبیعت نقش مهمی دارد.
بعضی از پرندگان بومی هستند و در تمام فصول سال در سراسر منطقهی پراکندگی خود باقی می‌مانند. این بدان معنی نیست که فرد فرد آنها هرگز مهاجرت نمی‌کنند، بلکه منظور این است که جابه جائی آنها از حدود منطقه پراکندگی گونه تجاوز نمی‌نماید. بعضی دیگر نیمه مهاجرند، یعنی تعدادی از آنها مهاجرت میکنند و عده‌ای دیگر باقی می‌مانند. معمولاً جمعیت‌های شمال منطقهی پراکندگی یک گونه مهاجرت میکنند، در حالی که جمعیت‌های جنوبی ساکن می‌مانند. ولی در برخی موارد فقط بعضی از افراد گونه مانند پرنده‌های نابالغ مهاجرت میکنند و بقیه‌ی جمعیت در منطقهی زادوولد خود باقی می‌مانند. پرندگان مهاجر واقعی گونه‌هائی هستند که تمام افراد آنها در پائیز منطقه زادوولد خود را ترک می‌گویند و به قرارگاه زمستانی هرساله
مهاجرت میکنند.
پرندگان مهاجر از چه طریقی راه خود را پیدا میکنند؟
پرندگان مهاجر می‌توانند میدانهای مغناطیسی اطراف کره زمین را تشخیص دهند. خطوط مغناطیسی نیرو از شمال به جنوب قطبهای مغناطیسی کشیده شده‌اند. شاید پرندگان راه خود را از روی این خطوط پیدا میکنند. وقتی کریستف کلمب به قاره آمریکا نزدیک می‌شد دسته بزرگی از پرندگان را مشاهده کرد که به طرف جنوب غربی در حال پرواز هستند. از اینجا متوجه شد که به خشکی نزدیک شده‌اند. بنابراین مسیر خود را در جهت جنوب غربی تغییر داد تا در مسیر پرواز پرندگان قرار بگیرد و به این دلیل است که چرا به جای پیاده شدن در ساحل فلوریدا در یاهاما پا به ساحل خواهند گذاشت.
پرندگان تا چه مسافتی پرواز میکنند؟
پرندگان به هر دلیلی که مهاجرت میکنند مسلما قهرمان حیوانات مهاجر به شمار می‌روند و در میان خود پرندگان ، چلچله‌های قطبی قهرمان هستند. این پرندگان عجیب در طول سال در رفت و برگشت خود جمعا بیست و دو هزار مایل مسافت را طی میکنند. اغلب پرندگان خشکی در طول مهاجرتهای خود توقفهای نسبتا کوتاهی دارند. اما یکی از پرندگان ، مرغ باران نوع آمریکایی به یک مهاجرت طولانی بدون توقف برفراز اقیانوس می‌پردازد، می‌تواند از نوا اسکوشیا مستقیما به آمریکای جنوبی یعنی یک مسافت تقریبا 2400 مایلی را از روی آب بدون توقف پرواز کند.
گونه های مهاجر و غیر مهاجر پرندگان
بعضی از پرندگان از قبیل بلدرچین آمریکایی کاملا غیر مهاجر هستند ولی بسیاری از گونه‌ها مهاجرت میکنند، یعنی بطور منظم و با تغییر فصل از ناحیه‌ای به ناحیه دیگر نقل مکان میکنند. بیشتر مهاجرتها به سوی شمال و جنوب یا ارتفاعی است. پرندگان در فصول گرم به سوی زمینهای معتدله شمال و نواحی مجاور قطب شمال حرکت میکنند زیرا در این مناطق برای تغذیه و لانه‌گزینی امکانات و تسهیلات کافی وجود دارد و هنگام زمستان مجددا به نواحی جنوبی باز می‌گردند. در نیمکره جنوبی نیز به هنگام تغییر فصول همین حرکت در جهت مخالف و به مقیاس کمتر وجود دارد.بعضی از پرندگان در تابستان مهاجرت ارتفاعی به سوی نواحی کوهستانی انجام داده و زمستان به نواحی پست برمی‌گردند. بیشتر گونه‌ها برای مهاجرت کم و بیش بر طبق قاعده حرکت میکنند و ورود و خروجشان بر حسب تقویم منظم است. اردکها و مرغابیهای آبی بوسیله طوفانهای پاییزی و بوجود آمدن آبهای باز به هنگام بهار به بخشهای مختلف راه یافته‌اند. پرندگان کوچک خواننده و گنجشکها شبها مهاجرت کرده و روزها برای استراحت و تغذیه توقف می‌نمایند. کلاغها ، بازها و غازها روزها حرکت میکنند. ولی شبها برای غذا در جاهای مناسب فرود می‌آیند.
پرستوها روزها حرکت نموده و در طی راه برای غذای خود جمبندگان را شکار میکنند. اردکها و پرندگان ساحلی شب یا روز مهاجرت میکنند. پرواز مهاجرتی بعضی پرندگان نزدیک زمین صورت می‌گیرد و بقیه تا اوج 900 تا 1500 متر از زمین فاصله پیدا میکنند. برخی پرندگان فقط مسافات کوتاهی طی میکنند. ولی حشره خواران کوچک از قبیل مگس‌گیرها و پرندگان خواننده زمستان را در مکزیکو یا بخشهای شمالی آمریکای جنوبی می‌گذرانند. نوع خاصی از پرندگان مهاجر گونه‌هائی هستند که تمام افراد آنها را در پائیز منطقه زادوولد خود را ترک می‌گویند و به قرارگاه زمستانی هرساله مهاجرت میکنند.
نوع خاصی از پرندگان مهاجر گونه‌هائی هستند که به آنها «مهاجر ارتفاعی» گفته می‌شود. این پرندگان در ارتفاعات زیاد زادوولد میکنند و در پائیز به دره‌ها و زمینهای پست مجاور کوچ می‌نمایند. چنین مهاجرت‌هائی الزاماً در جهت جنوب صورت نمی‌گیرد. به عنوان مثال بعضی از سهره‌های پیشانی سرخ، که در ارتفاعات البرز زادو ولد میکنند، در زمستان به سمت شمال و به سوی زمینهای پست ناحیه‌ی خزر سرازی می‌شوند.غیر از پدیده‌ی مهاجرت، می‌توان از حرکت گروهی و نامنظم پرندگان در مورد بعضی از گونه‌ها مانند "بال لاکی" و "سهره نوک قیچی" نام برد که به دنبال کمبود ناگهانی ذخایر غذایی در منطقهی پراکندگی معمول خود، به نقاطی خارج از این منطقه روی می‌آورند. پدیده‌ی دیگر پراکنده شدن پرندگان نابالغ بلافاصله پس از فصل زادوولد و قبل از موسم مهاجرت واقعی است. این پدیده به خصوص در بین حواصیل معمول است.بسیاری از پرندگان خیلی قبل از آنکه شرایط جوی و غذائی آنها را وادار به مهاجرت کند، به سمت جنوب رهسپار می‌شوند. (مانند سسک‌ها)، در حالی که بعضی دیگر تا زمانی که تحت فشار شرایط محیطی از قبیل برف و یخ قرار نگیرند، مهاجرت خود را آغاز نمی‌کنند (مانند اردکها).
گونه های مهاجر ایران:
از بین گونه هائی که در ایران زادو ولد می کنند، در حدود 140 گونه صرفاً بومی هستند که به ندرت از منطقه ی زادو ولد خود خارج می شوند. از طرف دیگر 95 گونه مهاجر واقعی می باشند که هنگام پاییز ایران را ترک می کنند و زمستان را در نواحی گرم تر می گذرانند. بیشتر اینها به سمت جنوب غربی و به آفریقا می روند، ولی در حدود 12 گونه از آنها به جانب جنوب شرقی رو می آورند تا زمستان را در شبه قاره ی هند بگذرانند. 12 گونه از پرندگانی که در شمال ایران زادوولد می کنند، گرچه مهاجر واقعی هستند ولی منطقه ی زمستان گذرانی آنها از حد جنوبی ایران تجاوز نمی کند. در حدود 100 گونه باقیمانده نیمه مهاجر می باشند. در بعضی موارد پرندگان شمال ایران به جنوب این کشور مهاجرت می کنند، در حالی که پرندگان جنوبی در جای خود باقی می مانند. در موارد دیگر جمعیت بیشتر پرندگان بومی ایران در زمستان به علت آمدن جمعیت های مهاجر از مناطق شمالی تر خارج از کشور، از لحاظ تعداد افزایش زیادی حاصل می کنند.از قریب به 100 گونه پرندگان مهاجر که به طور منظم در ایران دیده می شوند ولی زادوولد نمی کنند، حدود 80 گونه در پاییز به ایران می آیند تا زمستان را در این کشور بگذرانند. بیست گونه ی باقیمانده فقط مهاجر عبوری هستند که از منطقه ی زادوولدشان در شمال به سوی منطقه ی زمستان گذرانی خود که خارج از ایران و در سمت جنوب شرقی و یا جنوب غربی قرار دارد، در حرکت می باشند. این پرندگان ممکن است به تعداد زیاد طی چند هفته ی معدود یکبار در بهار و بار دیگر در پاییز در یران مشاهده شوند. ولی در بقیه ی فصول سال بسیار نایاب هستند یا به کلی دیده می شوند.
عوامل مورد استفاده پرندگان برای مهاجرت
بسیاری از پرندگان مهاجر مانند جهانگردان از خورشید پیروی میکنند و هیچگاه دچار سختیهای زمستان نمی‌شوند در حالی که بعضی گونه‌های مجاور قطب شمال زمستان به سوی نواحی معتدله آمده و تابستان به نواحی سردتر باز می‌گردند. بعضی مهاجران از علایم ویژه زمین از قبیل رودها ، کوهها یا امتداد سواحل پیروی میکنند.ولی عده‌ای از پرندگان بدون ویژگیهای راهنمایی از روی دریاها یا زمینها عبور می‌نمایند. ولی عده‌ای از پرندگان بدون ویژگیهای راهنمایی از روی دریاها یا زمینها عبور می‌نمایند و بچه ها ممکن است در اولین مهاجرت از پدر و مادرشان سبقت بگیرند. پرندگان بوسیله غریزه هدایت می‌شوند. محرک مهاجرت تا اندازه‌ای به ترشحات غدد جنسی بستگی دارد.
چرا پرندگان کوچ میکنند؟
بعضی ازپرندگان در شرایط جوی زمستان نمی‌توانند زنده بمانند، بنابراین به مناطق گرمتر می‌روند.
آن پرندگانی که از بعضی حشرات یا جوندگان کوچک تغذیه میکنند در زمستان نمی‌توانند چنین غذاهایی را بدست آورند. چون پرندگان در تابستان زاد و ولد میکنند کوچیدن آنها به این موضوع هم مربوط می‌شود. بعضی از غدد پرندگان مواد شیمیایی ترشح میکنند که قاعدتا باید با زاد و ولدشان ارتباط داشته باشد. این در بهار اتفاق می‌افتد. پرنده حس می‌کند که موقع جوجه آوردنش نزدیک شده بنابراین عازم شمال که هوا تابستانی است می‌شود. بنابراین تغییر طول مدت روزها و نبودن غدا به پرنده می‌گوید که عازم مناطق گرمسیری شود.
چگونه پرندگان راه را برای رفتن می شناسند و در همان مسیر می مانند؟
نکته جالب اینجاست که چگونه پرنده ای که هزاران کیلومتر مسیر خشکی و آب را طی می کند دقیقاً روی همان تالابی فرود می آید که سال گذشته فرود آمده است. خورشید و ستارگان، جریان رودخانه ها، خطوط ساحلی، دره ها، رشته کوهها همه و همه می توانند برای آنها به عنوان راهنما محسوب شوند. در مورد کبوترهای خانگی گمان می شود که از حس بویایی خود برای پیدا کردن مسیر استفاده می کنند. اما مهمترین عامل برای پیدا کردن مسیر مهاجرت، خطوط مغناطیسی کره زمین است.همچنین وجود غریزه بازگشت به خانه پرنده را راهنمایی می کند. در یک آزمایش پرندگان را در جعبه های سرپوشیده از یک مکان به مکان دیگری بردند، سپس در جعبه ها را باز کرده آنها را رها کردند، با تعجب مشاهده شد که راه بازگشت به محل اولیه شان را پیدا کردند.گاهی اوقات پرندگان راهشان را بر اثر یک طوفان عظیم، باد شدید یا سایر شرایط آب و هوایی گم می کنند و یا شاید پرندگان جوانتر، آنهایی که دیر پر در آورده اند و نتوانسته اند با پرندگان مسن تر مهاجرت کنند راه را گم می کنند.
علت مهاجرت پرندگان به شکل ?
دانشمندان برزیلی در مطالعه‌ای جدید دلیل این مطلب را دریافته‌اند که چرا پرندگان مهاجر، از جمله غازها، هنگام پرواز دسته‌هایی به شکل عدد هفت(?)در آسمان تشکیل می‌دهند. به گزارش سایت اینترنتی "نیوساینتیست"، این محققان با استفاده از یک مدل رایانه‌ای دو نظریه موجود در این زمینه را با یکدیگر ترکیب کردند. نظریه نخست بیان می‌کند که پرواز کردن دسته‌های پرندگان به شکل (?)سبب شکافته شدن هوا و کاهش مقاومت جریان هوا برای دسته پرندگان می‌شود و به آنها امکان می‌دهد برای پرواز انرژی کمتری صرف کنند بعلاوه هر پرنده در انتهای بال خود جریان کوچکی از هوا را بوجود می‌آورد که پرنده بعدی را اندکی به سمت بالا می‌راند. نظریه دوم نیز بیان می‌کند که پرواز کردن در دسته‌هایی به شکل"وی"سبب می‌شود پرندگان جلوی دید یکدیگر را سد نکنند و هر کدام دید بازی نسبت به جلوی خود داشته باشند. "والمیر باربوسا"و "آندره ناتان" محققان‌دانشگاه فدرال ریودوژانیرو در این مطالعه مدلهای رایانه‌ای دسته‌هایی از پرندگان شامل ? ???تا ???? پرنده را ایجاد کردند و از رایانه‌ای خواستند تعیین کند اگر پرندگان بخواهند دید عالی داشته باشند و در عین‌حال با کمترین مقاومت هوا مواجه شوند، به چه شکل باید دسته خود را در آسمان شکل بدهند. نتایج مطالعه نشان داد مدل رایانه‌ای نیز برای بدست آوردن همزمان این دو مزیت، بهترین وضعیت پرواز دسته پرندگان را پرواز به شکل حرف (??) نشان می‌دهد. نکته جالب این است که برخورداری از هیچکدام از این دو نکته یعنی دید بهتر و مقاومت هوایی کمتر، به تنهایی سبب پیدایش شکل (??) برای دسته پرندگان نمی‌شود اما ترکیب آنها با یکدیگر است که سبب انتخاب شکل (??) توسط رایانه می‌شود. به این ترتیب، مهمترین پاسخ به سوالی که سالهای طولانی ذهن زیست شناسان و مردم عادی را در زمینه دلیل پرواز منظم و (??)شکل پرندگان مهاجر به خود مشغول کرده، این است: برخورداری از دید بهتر و مزیت‌های ایرودینامیک. به گفته "باربوسا"، دسته پرندگان در آغاز برخاستن از زمین هر قدر نامنظم و پراکنده به آسمان پرکشیده باشند، پس از مدت کوتاهی به شکل "وی"و برخی اوقات به شکل (W) ?درمی‌آیند و این امر نشان می‌دهد تا چه میزان قوانین ساده می‌توانند در کنار یکدیگر سبب رفتار پیچیده پرندگان مهاجر شوند.http://www.iranbirds.com